બધા લોકોને મારામાં ખામી જ દેખાય છે

એ હવે રહી રહીને માગે છે પરિવર્તન મરીઝ,

મારી બરબાદીને મેં જેની ખુશી સમજી લીધી.

-મરીઝ

તારામાં બસ એક આ જ પ્રોબ્લેમ છે, એ તું દૂર કરી દે ને તો આખી દુનિયામાં તારા જેવું કોઈ નથી. માણસનો સ્વભાવ છે કે એને ખામી સૌથી પહેલાં દેખાશે. દુનિયામાં સૌથી સહેલું જો કોઈ કામ હોય તો એ માણસની ખામી શોધવાનું છે. કોઈ માણસ ક્યારેય હન્ડ્રેડ પર્સન્ટ નહીં હોવાનો. કોઈ ને કોઈ ખામી તો દરેક માણસમાં હોવાની જ છે.

ખામી, ભૂલ, મર્યાદા, પ્રોબ્લેમ, શોધવાની માણસને સૌથી વધુ મજા આવતી હોય છે. ક્રિટિક બનવું બહુ સહેલું છે. પ્રસંશક બનવું સૌથી અઘરું છે. બધો જ આધાર એના ઉપર છે કે તમે માણસને કઈ દૃષ્ટિથી જુઓ છો. ખામી શોધવી હોય તો બધેથી મળી આવશે. ચાંદમાં પણ ડાઘ છે અને ફૂલ સાથે પણ કાંટા હોય છે. ચાંદમાં ડાઘ જ જોઈએ તો એની રોશનીનું મૂલ્ય ક્યારેય સમજાવાનું જ નથી. સવાલ એ છે કે તમને મતલબ શેનાથી છે, ડાઘથી કે રોશનીથી? ચંદ્રમાં ભલે ડાઘ રહ્યો પણ એનો પ્રકાશ બધે એકસરખો જ પડે છે.

પ્રકૃતિનો કોઈ અંશ એકસરખો નથી. આખી પૃથ્વીને જ જોઈ લ્યોને. ક્યાંય જંગલ છે તો ક્યાંક રણ, ક્યાંક કાળઝાળ ગરમી છે તો ક્યાંક બરફ. ક્યાંક દરિયો છે તો ક્યાંક એક ટીપાંનીય હાજરી નથી. કેવું છે, આને આપણે વૈવિધ્ય કહીએ છીએ. માણસના વૈવિધ્યને આપણે સ્વીકારી શકીએ છીએ? આપણી 'માન્યતા' અને આપણા 'ગમા'માં જે વ્યક્તિ ફિટ નથી બેસતી તેને આપણે નકામી ગણી લઈએ છીએ. કોઈ વ્યક્તિને આપણે સંપૂર્ણ રીતે સ્વીકારી શકતા નથી.

બે ભાઈઓ હતા. બંનેની પોતાની કંપની હતી. બંનેમાં એકસરખો જ મેનપાવર અને એક સરખી જ સાધનસામગ્રી હતી છતાં એક ભાઈની કંપની સરસ ચાલતી હતી અને બીજા ભાઈની કંપની નબળી ચાલતી હતી. પેલા ભાઈને સમજાતું જ ન હતું કે આખરે ખામી ક્યાં છે? એક દિવસ તેને થયું કે મારા ભાઈને જ પૂછી જોઉં કે તારી સફળતાનું કારણ શું છે? તેણે પૂછયું કે આપણા બંને પાસે બધું જ સરખું હોવા છતાં હું કેમ નિષ્ફળ જાઉં છું ? ત્યારે બીજા ભાઈએ સરસ વાત કરી. તેણે કહ્યું કે માત્ર એક જ અને નાનકડો જ તફાવત છે. તારે ત્યાં જે લોકો કામ કરે છે એનામાં તું ખામી જ શોધે છે અને મારે ત્યાં જે લોકો કામ કરે છે એનામાં હું ખૂબી જ શોધું છું. હું માણસની ખામીઓની દરકાર જ નથી કરતો પણ તેનામાં ખૂબી શું છે એ શોધીને એને જ એનકરેજ કરું છે. તું ખામીઓ શોધવાનું બંધ કરી દે અને માણસની ખૂબીઓને શોધી કાઢ, પછી જો, લોકો કેવું પરિણામ આપે છે.

આપણે પણ આપણા લોકોની ભૂલ જ શોધતા હોઈએ છીએ. તું આ બરાબર નથી કરતો, તું ક્યારેય સુધરવાનો જ નથી, તારામાં બુદ્ધિ જેવું કંઈ છે જ નહીં, તું કોઈ દિવસ સફળ જ નથી થવાનો, આવું જ આપણે શોધતા અને કહેતા હોઈએ છીએ. આપણે ક્યારેય વિચારીએ છીએ કે આપણી સાથે જે લોકો જીવે છે કે આપણી સાથે જે લોકો કામ કરે છે તેની ખૂબી શું છે? આપણે ક્યારેય આ ખૂબીને શોધીને તેનાં વખાણ કરીએ છીએ? ના, આપણને કોઈની ભૂલ શોધવામાં જ મજા આવતી હોય છે. રોજ મોડા આવનારને આપણે ખવડાવશું પણ દરરોજ સમયસર આવનાર માટે આપણાં મોઢામાંથી વખાણના બે શબ્દો પણ નહીં નીકળે.

સંબંધોનો આધાર પણ તેના ઉપર જ છે કે તમે તમારી વ્યક્તિમાં શું જુઓ છો. તમારી પ્રિય વ્યક્તિમાંથી કોઈ એક સારી બાબત શોધીને ક્યારેક તેને કહી જોજો કે તારામાં આ એક એવી ખૂબી છે જે બહુ ઓછા લોકોમાં હોય છે. સારી બાબતોની આપણને દરકાર જ નથી હોતી. માણસને માર્ક્સ આપવા કરતાં માર્ક્સ કાપવાની ફાવટ વધુ હોય છે. ફિલ્મમાં જશે તોપણ એ જ શોધશે કે ફિલ્મ ક્યાં નબળી છે. આ એક ગીત સાવ ભંગાર છે એમ કહેશે પણ ત્રણ ગીત સરસ છે એમ કહી નહીં શકે. ચિત્રમાં પણ ક્યાં ખોટો સ્ટ્રોક લાગી ગયો એ જ શોધશે. સંગીતમાં પણ ક્યાં રિધમ તૂટી એના પર જ ધ્યાન હશે.

એ વ્યક્તિ ક્યારેય કોઈને પ્રેમ નથી કરી શકતી જે પોતાની વ્યક્તિમાં ખામી જ શોધે છે. તમારી વ્યક્તિમાં શોધશો તો એવું પણ મળી આવશે જે બીજા કોઈનામાં નહીં હોય. સારાપણું આપણે ટેકન ફોર ગ્રાન્ટેડ લઈ લેતા હોઈએ છીએ. એક પતિ-પત્ની હતાં. પત્ની દરરોજ પતિ માટે ખૂબ પ્રેમથી અને મહેનત કરીને સ્વાદિષ્ટ વાનગીઓ બનાવે. પતિ કોઈ દિવસ તેની કદર કે વખાણ ન કરે. એક દિવસ પત્નીએ સરસ વાનગી બનાવી, બસ એમાં મીઠું ન નાખ્યું. પહેલો કોળિયો મોઢામાં મૂક્યો ત્યાં જ પતિએ કહ્યું કે આજે શાકમાં મીઠું નથી. પત્ની હસવા લાગી અને કહ્યું કે દરરોજ તો હોય છે, ત્યારે કેમ તમે નોંધ નથી લેતા. માર્ક કરજો, ઘણી બધી બાબતોમાં આપણે આવું કરતા હોઈએ છીએ.

બાળક ગણિતમાં નબળું હશે તો આપણે તેને સતત એના માટે જ ટોકતા રહીશું, ઇકોનોમિક્સ સારું હશે તો તેનાં વખાણ નહીં કરીએ. ક્યારેય એવું કહીએ છીએ કે એ નથી ફાવતુંને, ચિંતા ન કર, એમાં સારી રીતે પાસ થવાય એટલી તૈયારી કર, બાકી તારી જેમાં માસ્ટરી છે એના પર વધુ ધ્યાન દે. પર્સન્ટેજ કવર થઈ જશે. પણ આપણે ગણિતની જ એટલી બધી ખામી દેખાડીને એનું ઇકોનોમિક્સ પરનું ધ્યાન હટાવી દેશું. તમને ખબર છે કે તમારા બાળકની ખૂબી શું છે?

જે તમારી ખામીઓ જ શોધીને બતાવતા રહે તેનાથી પણ સાવચેત રહેજો. ઘણી વખત તો આપણી જ વ્યક્તિ આપણામાં એટલી બધી ખામી શોધતી રહે છે કે આપણને જ એવું લાગવા માંડે કે મારામાં કંઈ આવડત છે જ નહીં. એવું ક્યારેય નથી હોતું કે કોઈનામાં કંઈ આવડત ન હોય. દરેક વ્યક્તિ સારી હોય છે. જો તેનામાં રહેલું સારાપણું તમે જોઈ શકતા હો તો. તમારી વ્યક્તિની સારી બાબત શોધીને એનાં વખાણ કરી જોજો, પછી જો જો કે તેનામાં શું પરિવર્તન આવે છે. એક વાર કહી તો જુઓ કે યુ આર બેસ્ટ, આઈ એમ પ્રાઉડ ઓફ યુ. માણસને સારો, ઉમદા અને પ્રેમાળ બનાવવાનો જાદુ તમારી પાસે છે જ, એને ક્યારેય અજમાવી તો જુઓ. બેસ્ટ નહીં હોય એ પણ ધ બેસ્ટ થઈ જશે.

છેલ્લો સીન :

આપણે એકબીજાના જીવનને જો ઓછું મુશ્કેલ ન બનાવવું હોય તો પછી આપણે કોના માટે જીવીએ છીએ?

-જ્યોર્જ એલિયટ

(‘સંદેશ’, તા. 31મી માર્ચ, 2013. રવિવાર. સંસ્કાર પૂર્તિ, ચિંતનની પળે કોલમ  - કૃષ્ણકાંત ઉનડકટ)

પ્રેમ સુખની સેજ નહીં, દુ:ખના ડુંગર ખડકે છે

- સાયન્સ ઓફ લવનાં બે પુસ્તકોઃ પ્રેમનો સ્વભાવ છે કે તે તમને જોખમ ઉઠાવવા ફરજ પાડે

મહાન ફિલસૂફ પ્લેટો પ્રેમને સિરિયસ મેન્ટલ ડિસીઝ કહેતા. એરિસ્ટોટલ પ્રેમને ઊંચું રૂપ આપી કહેતા કે બે શરીરમાં એક આત્મા હોય તે પ્રેમ, પણ કોઈ લેખક તે ગુજરાતી હોય તે 'પ્રેમ’ શબ્દ વાંચે ત્યાં તેના હોર્મોન લેવલ ઊંચાં ચઢે છે. પ્રેમ વિશે સતત લખાતું જ આવ્યું છે અને હજી લખાતું જ રહેશે. ફેબ્રુઆરી-૨૦૧૩માં જ અમેરિકાના એક પ્રકાશકે 'લવ’ ઉપર ૨૦ પુસ્તકો પ્રકાશિત કર્યાં હતાં. હોલિવૂડની ફિલ્મ સ્ટાર ટીના ટર્નરે પ્રેમને 'સેકન્ડ હેન્ડ ઈમોશન’ કહીને તેનું અવમૂલ્યન કરેલું. સંજયલીલા ભણસાળી અને શરદચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયે અનુક્રમે પ્રેમની ફિલ્મોમાંથી અઢળક કમાણી કરેલી, બીજાએ નામના (ભણસાળી) કાઢેલી.

દા.ત દેવદાસ અને હમ દિલ દે ચૂકે સનમ, સરસ્વતીચંદ્ર નામની નવલકથા ટી.વી. ઉપર લાં...બા સમય સુધી દેખાવાની છે ત્યારે લેખકોને મસાલો મળી રહે તેવું એક પુસ્તક હાલમાં જ પ્રગટ થયું છે. તેનું નામ છે. ''સાયન્સ ઓફ લવ એન્ડ બિટ્રેયલ’’ લેખક બ્રિટિશર છે. તેમણે યુરોપ-અમેરિકાના સંસ્કાર પ્રમાણે પ્રેમની સાથે વિજ્ઞાનને જોડીને થોડોક સ્વાદ બગાડયો છે. ઉપરાંત તેણે પ્રેમમાં બિટ્રેયલ એટલે કે બેવફાઈ, વિશ્વાસઘાત, કપટ દ્રોહ કે ધોખા જેવા શબ્દને જોડયો છે તે પણ પ‌શ્ચિ‌મનો વિરોધભાસી શબ્દ છે. સૌપ્રથમ તો પ્રેમ થયો એટલે ભારતમાં એ જનમો જનમનો પ્રેમ ગણાય છે. તેમાં બિટ્રેયલ આવતું જ નથી. તમને પ્રેમ કરનારી યુવતી કે યુવક પરણવાને બદલે ભારતીય સંસ્કાર અને રૂઢિ પ્રમાણે બીજે પરણે તો તેમાં બિટ્રેયલ શબ્દ તદન ફાલતું અને ભૌતિક તેમજ ભારતીય સંસ્કારોની વિરુદ્ધ છે. પ્રેમ એટલે પ્રેમ અને તે અમર હોય છે.

છતાં ૨૧મી સદી આવી છે. રોબીન ડનબાર જેવા માનવવિકાસના ઈતિહાસના અભ્યાસી અને નૃવંશશાસ્ત્રી (એનથ્રો પોલોજિસ્ટ) અને માનવ વિજ્ઞાની પ્રેમના વિજ્ઞાન વિશે લખે તો તેણે ઊંડો અભ્યાસ કરીને દેશે દેશમાં ફરીને પ્રેમનાં પરિમાણો જોયાં હશે જ એટલે તેના પુસ્તકમાં શું નવીન અને જાણવા યોગ્ય લખ્યું છે તે જાણવું જ જોઈએ. તેની પાકટ એટલે કે ૬૬ વર્ષની વયે તે પ્રેમની વાત કરી છે તો તે જવાબદાર હશે જ. અત્યારે તે ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિ‌ટીમાં પ્રોફેસર ઓફ ઈવોલ્યુશનરી સાયકોલોજીનો હોદ્દો ધરાવે છે. વિજ્ઞાનનું ઘરઘરણું પ્રેમ સાથે કરીને આ પ‌શ્ચિ‌મી પંતુજી બેસી રહ્યાં નથી.

રોબીન ડનબારે મનોવિજ્ઞાનીઓ પાસે યુવક-યુવતીનાં માનસ તપાસરાવીને તેમનામાં પ્રેમ કરવાની કેટલી ક્ષમતા છે, પ્રેમમા વફાદાર રહેવાની કેટલી તમન્ના છે. વગેરે વગેરે આંક (ઈન્ડેક્સ) કાઢીને એક આંકડો નક્કી કર્યો છે. જુદાં જુદાં પ્રમાણો-ધોરણોના આંકડા મૂકી બંને પ્રેમીઓ ૧પ૦ના આંકે પહોંચે તો બંને પરફેક્ટ પાર્ટનર બનશે તેવું નક્કી થાય છે
જો એમ આંકડા મૂકવા જાઓ કે ઝાઝી પંચાત કરવા જઈએ તો પ્રેમ થાય જ નહીં તેવું ઓશો રજનીશ પણ કહી ગયા છે.
રોબીન ડરબારની વાતને તડકે મૂકીને આપણા ગુજરાતીઓને જ્યાં આકર્ષણ થાય ત્યાં મારી સલાહ છે કે પ્રેમમાં ખાબકવું.

વફાદારી, લગ્નમાં બંધાવાની તલબ વગેરેને ઈશ્વર ભરોસે મૂકી પ્રેમ કરતાં રહેવું. પ્રેમને એક ધર્મ માનવો. એ ધર્મ ઓશો રજનીશની થિયરી પ્રમાણે એક બે કે ત્રણ વ્યકિતને પ્રેમ કરવાથી લાંછિત થતો નથી. આ આપણા ગુજરાતીઓની મારી-તમારી વાત થઈ. રોબીન ડનબાર શું કહે છે? રોબીન ડનબાર તો રજનીશને આંટી જાય તેવી વાત પણ કરે છે. આજે ફેસબુક, ઈન્ટરનેટ અને બીજી સોશિયલ બેવસાઈટને કારણે તમે ઈચ્છો કે ન ઈચ્છો તમારે ડઝનબંધ સંબંધો બંધાય છે. તેમાં અડધોડઝન તો ''પ્રેમથી’’ બંધાય છે.

''ધ સાયન્સ ઓફ લવ એન્ડ બિટ્રેયલ વિશે હું લખત નહીં પણ લંડનના આર્થિ‌ક સાપ્તાહિ‌ક ''ધ ઈકોનોમિસ્ટ’’ અને લંડનના '' ધ ટાઈમ્સ લીટરરી સીલીમેન્ટ’’ જેમાં માત્ર સહિ‌ત્યને લગ કે મનોવિજ્ઞાનને લગતાં ગંભીર પુસ્તકોના જ રિવ્યુ આવે છે. તેમાં સાયન્સ ઓફ લવ...ના રિવ્યુ છપાયો એટલે મારે લખ્યા વગર છૂટકો નથી. પ્રેમમાં પડવામાં જોખમ છે અને જોખમ ઉઠાવવું તે માનવનો સ્વભાવ છે એટલે જો તમે પ્રેમમાં પડો પછી વછૂટી જાઓ તો તેમાં કોઈ બિટ્રેયલ આવતું નથી. આ પુસ્તકની હારોહાર એક બીજું પુસ્તક પણ ફ્રેન્ચ ફિલોસોફર અલેન બાદુએ પણ પ્રગટ કર્યું તે અફલાતૂન છે. પુસ્તકનું નામ છે ''ઈન પ્રેઈઝ ઓફ લવ’’ એમણે કદાચ કોઈ બંગાળી છોકરી સાથે પ્રેમ કર્યો હશે તે પ્રેમનું બહુમાન કરે છે અને મને તમને ચગાવે છે કે ''પ્રેમ કરતા રહો... બાકીનું કીરતાર સંભાળી લેશે.’’ તેમણે સુંદર વાક્ય લખ્યું છે. રિસ્ક ઈઝ સેન્ટ્રલ ટુ લવ’’ પ્રેમનો સ્વભાવ છે કે તે તમને જોખમ ઉઠાવવા ફરજ પાડે.

ફ્રેન્ચ ફિલોસોફર ખૂબ વાસ્તવવાદી છે. તમને 'કાદમ્બરી’ સાથે પ્રેમ થયો? 'કાદમ્બરી’ ર૧મી સદીની રોમેન્ટિક યુવતી છે. તે સ્કૂલમાં જ પ્રેમ કરતી થઈ છે, પછી કોલેજમાં વધુ રોમેન્ટિક થઈ છે. પછી ગૂગલ, ફેસબુક વગેરે વગેરેમાં તે મલ્ટિપલ સંબંધોમાં આવે છે. એટલે જો તમારે ૨૧મી સદીના પ્રેમી થવું હોય તો તમારા પ્રેમી કે પ્રેયસીના મલ્ટિપલ સંબંધોને પચાવ્યા વગર છૂટકો નથી. ડો. અલને બાદુ એક સરસ શબ્દ વાપરે છે તમારા બંનેનો શેર્ડ-પરસ્પેક્ટિવ હોવા જોઈએ. જો તમે તમારા પ્રેમીપાત્રના જીવનના પરસ્પેક્ટિવ ને સમજી લો તો વફાઈ કે બેવફાઈ શબ્દ જ રહેતો નથી. પરસ્પેક્ટિવ એટલે જીવનસંદર્ભ તમારા બંનેની વિચારશ્રેણી તમારો દૃષ્ટિકોણ તમે આ સમજી લો તો ભલે તમારી પ્રેમિકા બીજે પરણી જાય. ભલે પ્રેમી બીજી બીજી યુવતીને પ્રેમ કરે પણ તમારાથી તે અલગ થવાના નથી. (મનથી-લાગણીથી વિચારશ્રેણીથી) તેનો પૂર્ણ વિશ્વાસ હોવો જોઈએ. સાચું?

ડો. અલેન બાદુ કહે છે કે જે પ્રેમમાં પડીને ઘવાઈ જવા તૈયાર નથી તે પ્રેમ માટે લાયક નથી... તે પ્રેમને નામે કાઠિયાવાડી ભાષામાં ''હાલી મળેલો’’ છે. ટૂંકમાં પ્રેમમાં પડો એટલે તમામ જોખમો ઉઠાવવા તૈયાર રહો. પ્રેમિકાનો બાપ કે ભાઈ ગુંડા પાસે માર ખવરાવે તો તે માટે તૈયાર રહો... અહીં ડો. અલેન બાદુની પ્રેમની વાત પૂરી થાય છે. આપણે જેને ખંધોલે ચઢી પ્રેમની આ કથા માંડી તે ''સાયન્સ ઓફ લવ’’ની વાતને હવે સંક્ષેપમાં સારરૂપે પૂરી કરીએ.

… લખી લો કે આજે પરફેકટર - જીવનસાથી એ માત્ર ભ્રમણા છે. ખાસ કરીને આજના ગ્લોબ-લાઈઝેશનના યુગમાં. આપણે આજે આઈડિયલ-દુનિયામાં જીવતા નથી. એ આદર્શવાદનો જમાનો ગયો આપણે માર્કેટની દુનિયામાં આવી પુગ્યા છીએ … લેખક રોબીન ડનબાર કહે છે કે તમારી પસંદગીનાં ધોરણ જ વિરોધાભાસી છે. તમને સ્વરૂપવાન પત્ની જોઈએ અને તે ગુણિયલ પણ જોઈએ. ઘર સંભાળે અને કવચિત કમાય તેવી પણ પત્ની જોઈએ. શકય છે? બોલો. ઈન્ટરનેટ-ડેટિંગ ભારતનાં શહેરોમાં વધ્યું છે તે સાથે પ્રેમ ભંગતા વધી છે. તમારી બી લવેડ ટેઈલર મેઈડ મળે તે માત્ર અને માત્ર નસીબ ઉપર છે.

ગાડાનાં ગાડાં ભરાય તેટલું લખી શકાય પણ જુવાનીમાં કે પ્રેમલગ્ન કર્યાં પછી પણ આજે નવા પ્રેમમાં પડી શકો છો. વિજ્ઞાની કહે છે કે લવ ઈઝ મેની થિંગ સ્પ્લેન્ડર્ડ એન્ડ બ્લડ થસ્ર્ટી થિંગ એક બાજુ પ્રેમમાં પડવું તે ગૌરવવાળી વાત છે. વિશાળ હૃદયની દ્યોતક છે. જીવન ઉજ્જવળ થવાની વાત છે. પણ પણ સાથે તે લોહી ચૂસનારી વસ્તુય છે.

કાંતિ ભટ્ટ -  દિવ્ય ભાસ્કર